Kim jest Aleksander Wolszczan?
Profesor doktor habilitowany Aleksander Wolszczan jest fizykiem i astronomem specjalizującym się w badaniach pulsarów i planet pozasłonecznych. Swoją karierę naukową rozpoczął na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie w 1975 roku otrzymał tytuł doktora w dziedzinie fizyki, (choć już wcześniej pracował na uczelni jako stażysta techniczny i asystent). Kilka lat po doktoracie Wolszczan wyjechał do Instytutu Maxa-Plancka w Bonn, gdzie otrzymał wiele ofert pracy od czołowych amerykańskich uczelni wyższych. Wybrał ofertę Cornell University, który posiadał wtedy dostęp do największego teleskopu świata – Obserwatorium Arecibo, radioteleskopu, którego czasza ma średnicę 305 metrów! Wybór ten okazał się doskonały, ponieważ niedługo po otrzymaniu dostępu do teleskopu, w roku 1990, Wolszczan opublikował przełomowe prace na temat pulsarów milisekundowych oraz pierwszych planetach pozasłonecznych. Odkrycia te doprowadziły otrzymania przez Wolszczana tytułu doktora habilitowanego (1995), a niedługo później do tytułu profesora (1998).
Aleksander Wolszczan mieszka obecnie w Stanach Zjednoczonych, w Pensylwanii. Pracuje na Uniwersytecie Stanu Pensylwania, który zajmuje piętnaste miejsce wśród najlepszych uniwersytetów w USA oraz dziewiętnaste miejsce w rankingach światowych. (Mowa tu o liście Szanghajskiej; dla porównania, Uniwersytet Warszawski, najlepsza polska uczelnia wyższa zajmuje w tym rankingu miejsce w czwartej setce). Profesor Wolszczan ma obecnie (2020) 74 lata, ale ciągle jest aktywny zawodowo i prowadzi badania naukowe.
Co odkrył Aleksander Wolszczan?
Najbardziej znanym odkryciem profesora Wolszczana było odnalezienie pierwszych planet pozasłonecznych, czyli takich, które orbitują wokół innych niż nasze Słońce gwiazd. Planety te zostały odkryte wokół specyficznego rodzaju gwiazdy – pulsara – o nazwie Lich (w katalogach jej nazwa to PSR 1257+12). Planety, które odkryto wokół pulsara Lich to: Draugr (najbliższa, ale i najmniejsza i najpóźniej odkryta), Poltergeist i Phebator (kolejno, druga i trzecia planeta w układzie; to właśnie te planety odkryto jako pierwsze, jeszcze w 1992 roku).
Opis planet
Jeśli wyobrażacie sobie, że Poltergeist, Phebator i Draugr są podobne do planet Układu Słonecznego lub nawet do Ziemi, to gorzko się rozczarujecie. Co prawda, masy tych planet i ich odległości od gwiazdy centralnej są dość podobne do tych w naszym układzie planetarnym, ale reszta ich cech znacznie się różni.
Żeby opisać warunki na tych planetach musimy najpierw powiedzieć coś o gwieździe, wokół której krążą. Zacznijmy od tego, że pulsar Lich ma zaledwie kilkanaście kilometrów średnicy, czyli jest około 60 tysięcy razy mniejsza od naszego Słońca! (Jednocześnie masa tego pulsara jest większa od masy Słońca, co sprawia, że gwiazda ta ma ekstremalną gęstość). Nawet jeśli weźmiemy pod uwagę, że Lich jest bardzo gorący i jasny, to ze względu na jego bardzo niewielkie rozmiary do planet nie dociera zbyt wiele światła. Co więcej, pulsar wytwarza wiązki bardzo silnego promieniowania elektromagnetycznego i rozpędza cząstki elementarne do ogromnych energii, niczym potężny akcelerator.
Powróćmy teraz do warunków na planetach wokół Lich’a. Wszystkie planety w układzie planetarnym znajdują się w odległości pomiędzy jedną piątą, a jedną drugą odległości naszej Ziemi od Słońca. Ze względu na swój charakter i tak niewielkie odległości, Lich ciągle bombarduje je zabójczym promieniowaniem mikrofalowym oraz i wspomnianymi wcześniej wysokoenergetycznymi cząstkami. Tak silnego promieniowania nie mógłby przeżyć żadny ze znanych nam organizmów. Planety te nie mają też atmosfery, co sprawia, że jest na nich bardzo zimno, prawdopodobnie niewiele cieplej niż w przestrzeni międzyplanetarnej. Co więcej, ze względu na niewielkie rozmiary Lich’a, do planet dociera bardzo niewiele światła – panuje na nich półmrok. Zgodnie z naszą wiedzą, planety wokół Lich’a są więc zimne, ciemne i ekstremalnie nieprzyjazne wszelkiemu życiu. Możemy być pewni, że nigdy nie postanie na nich ludzka stopa.
Poltergeist, Phebator i Draugr to planety nie tylko niezwykłe, ale i tajemnicze. Tak naprawdę nie wiemy prawie nic o ich powstaniu. O ile w przypadku, planet Układu Społecznego i innych planet powstałych wokół gwiazd, takich jak Słońce mamy dość dobre wyobrażenie, jak formują się planety, o tyle powstanie planet wokół pulsarów pozostaje zagadką. Podejrzewa się, że powstały one z materii pozostałej po wybuchu (zapadnięciu się) gwiazdy centralnej i powstaniu z niej gwiazdy neutronowej. Olbrzymie ilości materii powstałe podczas takiego wybuchu mogą później obiegać pulsara, tworzyć wokół niego dyski akrecyjne, a później planety.
Jak odkryto egzoplanety?
Odkrycia te zostały dokonane podczas badań wspomnianego pulsara Lich. Jest to jeden z tak zwanych pulsarów milisekundowych, czyli bardzo gęstych gwiazd, które bardzo szybko i regularnie rotują. Gwiazdy te nie są widoczne gołym okiem, a nawet dzięki dużym teleskopom optycznym. Można je zaobserwować głównie za pomocą radioteleskopów. Ich wykrycie jest możliwe dzięki temu, że wysyłają bardzo silne wiązki promieniowania elektromagnetycznego. Kierunek tej wiązki zależy od ustawienia gwiazdy. Z racji tego, że pulsary bardzo szybko się obracają, wiązka promieniowania, którą wysyłają ciągle zmienia kierunek. Jeśli raz na jakiś czas kierunek ten przecina się z Ziemią, możemy zaobserwować błysk promieniowania. Błyski te są bardzo krótkie i bardzo regularne. To właśnie podczas badania tego niezwykłego rodzaju gwiazd Aleksander Wolszczan odkrył pewne niespodziewane nieregularności, które dowiodły istnienia pierwszych planet pozasłonecznych. Warto wspomnieć, że choć Aleksander Wolszczan był główną postacią tego odkrycia, to przysłużyło się niemu wielu innych naukowców i inżynierów pracujących przy radioteleskopie w Arecibo, na Cornell University oraz wielu innych miejscach na całym świecie. Odkrycia tego typu wymagają współpracy wielu ludzi i stopniowego doskonalenia technologii i metodologii badawczej.
Praca naukowa Aleksandra Wolszczana
Na koniec warto wspomnieć, że profesor Wolszczan ma na koncie również inne ważne osiągnięcia, jak choćby odkrycie planety HD 17092 b. Jest to gazowy olbrzym krążący wokół gwiazdy zaawansowanej ewolucyjnie. Tego typu badania są bardzo interesujące, ponieważ mówią nam o tym, co dzieje się z planetami, gdy ich gwiazdy centralne zaczynają się starzeć.
Innymi ważnymi badaniami profesora Wolszczana były prace związane z wykrywaniem pól magnetycznych egzoplanet. Jest to o tyle istotne, że życie na Ziemi jest możliwe m.in. dzięki temu, że naszą planetę otacza ogromne pole magnetyczne, które chroni nas przed szkodliwym promieniowaniem kosmicznym i wiatrem słonecznym. Zdobywając informacje o polach magnetycznych innych planet, moglibyśmy wyciągnąć wiele wniosków, jak choćby to, jak prawdopodobne jest życie na danej planecie.
Kontrowersje związane z Nagrodą Nobla dla Aleksandra Wolszczana
Gdy w 2019 roku Nagrodę Nobla z fizyki przyznano za odkrycia egzoplanet i badania kosmologiczne, pojawiło się wiele głosów mówiących, że ewidentnie pominięty został profesor Aleksander Wolszczan. Nie ma się co dziwić – w końcu to właśnie on jest oficjalnie uznawany za pierwszego odkrywcę egzoplanety. Podawano wiele argumentów zarówno za tym, że profesor Wolszczan został pokrzywdzony, jak i za tym, że jego wkład w odkrycia egzoplanet nie jest aż tak duży, jak ten, który wnieśli laureaci nagrody. O co chodzi w tym całym zamieszaniu? W wielkim skrócie można napisać, że argumentem „przeciw” Wolszczanowi było to, że odkryte przez niego planety, choć pierwsze, były niezwykle egzotyczne. Te które zostały odkryte przez laureatów Nagrody Nobla, były znacznie bardziej „przyjazne”. Również potencjalny rozwój życia na tych planetach jest bardziej prawdopodobny, niż na planetach krążących wokół Lich’a. Czasem, jako argument przeciwko Wolszczanowi podaje się też kontrowersje natury politycznej.
Nie dowiemy się, dlaczego komitet Noblowski pominął profesora Wolszczana, ponieważ kandydatury do Nagrody będą tajne przez najbliższe pięćdziesiąt lat. Nie ma jednak wątpliwości, że niezależnie od tego, czy Wolszczan dostał, czy nie dostał Nagrody Nobla, to właśnie jego odkrycie było epokowe i zapoczątkowało erę odkryć egzoplanet.
Jeśli chcecie posłuchać wypowiedzi profesora Wolszczana, możecie znaleźć w internecie liczne wywiady z jego udziałem, jak choćby bardzo niedawny wywiad Tomasza Rożka: “Prof. Wolszczan – wywiad Nauka. To lubię.” (https://youtu.be/F9or_NiQQGE).
Masz ochotę na więcej naukowych faktów i aktywności? Zapraszamy do subskrypcji naszego newslettera.